Saturday, June 28, 2014

A-40 Le Thusim Dang Ho

Hisar a M.Sc. kachai jouvin Delhi kahung lhunge. Chomkhat Arjun Nagar a kaum jouvin Patel Chest a kahung kichuon lutne. Hiche lai chun DU Prayer Cell kikhopna jong A-40 a ana umjin ahi. Hiche laitah a A-40 ana umho chu ahile Lhunkhothang Guite, Kaiminlun Haokip, Nehkholien Haokip le Letthenlal Haokip ana hiuve. U Thangpu le Nehlien in adalhah lhon phat in Keijong B-40 a konin A-40 a kakilhoh lut in kaloipa Kaiminlun le Lalboi toh kahung umkhom taove. Kaiminlun in natoh amu a achedoh phatnin Thangneo Khongsai toh kahung umkhom kit taove. 2004 le 2005 kum phat lai thusim ahi. DU Prayer Cell in Saturday nilhah seh leh A-40 a kikhopna ana manji ahi. Mi jong ana tambeh hih lai in atamni le 30-40 tiho ana phaji e.

Member ana lhomna bana numei alhom cheh kit in ahi. Hiche lai a numei member ana umho chu Chongpi Tuboi, Lhingjakim Haokip, Chongnu Hangshing le Grace Chongloi ahiuve. Hudson Line PG a umjong ana umin ahin ana kikhom beh ji pouve. Chomkhat jouvin Chongboi Chongthu in ahin belap uve. Pasal vang chu ana phachom thounai. Kaum sung chun Prayer Cell lamkai chu Helun Haokip le Chongnu Hangshing ana hile akilome. 2006 Kumbul vela chu Cell Leader dinga Kikim toh eina kilhengdoh danin kahen amavang Hamdard Study Circle kalut phatna kapanthei lou hile akilome. 2005 kum chun Nehlen le Muan Zou hapana jalin DU Prayer Cell Song Book masapen ana kisemdoh e.

Prayer Cell kikhopdi nileh A-40 a chun social work neokhat beh ana umtei ji e. Inn chu akisutheng jin, lekhabu ho akikoi tup in, lupna ho jong akihetup ji e. Light, Fan le Cooler ho jong asetle ana kisem phatei in ahi. Insung chu ahoina thei pen in akiumsah jin mi atamtou theina dingin pheh (Mat) jong akipha ji e. Thusei lasah jong ana noplheh in kahe nalaiye. Metro/Bus Service ana umlou lai jeh chun Sunday KWS kikhopna jong mi ana chejou beh jipoi. DU area a umho chu Hope for the Nations Chruch, EU, etc ho lah a kikhop akinganse na jong atame. Prayer Cell kikhop joule cha ham theitui ham akidon khom jin choh thet in ana kiki houlim ji e. Hiche lai a cell phone nei jong Grace le Letthenlal  bou hoita in kamel chih in adang ana umjong le kahechen tapoi.

Chomkhat jouvin Prayer Cell kikhopna jong chon le le dingin ahung kiphatsah tai. Patel Chest-Vijay Nagar-Malka Ganj-Gita Colony area inlen jep jepma ahung kiki khom pantai. 2004 Advent Christmas chu A-40  a kimang ahin 2005 Advent Christmas vang chu Vijay Nagar a Kikim te inna akimang tai. Ken kadalhah nungin mi ahung tam cheh cheh dung juiyin Patel Chest Hou Inn abana DU Park a kikhopna ana kipan tai. 2008 a Delhi kadalhah masang chan chun DU Prayer Cell machal le khantou thubou ana kijaji e. Membership jong simlai atamjo ahijeh in kimanchah jong anop lheh ding tahsan aumin lunggel pha athah thah jong akipohlut jing ding kaging chai. Ningkum chun Mimin (alha nomin kichol hen) in Song Book ding thu eihin hetsah in ahi. Tukum Delhi kahung chun Vahboi/Thethem in Song Book copy khat eipen kakipah e.

Kum 10 lhinna iman diu ahitai. A-40 phat lai a konin lam saopi ihin jot taove. Mabaan jong ihung kalson toupeh diu ahi. DU Prayer Cell Pathen umpina chang jing ta hen.
 
[This article was publised in Decadal Celebration Souvenir of Delhi University Prayer Cell of Kuki Worship Service, Delhi,  2003-2013]

Wednesday, May 14, 2014

Lungchin : Asem Hoina Thei Phabep (Memory : Some Ways To Improve)

The advantage of bad memory is that one enjoys several times, the same good things for the first time.”
                                                                                                         ~  Friedrich Nietzche

       Aphat dung jui, amun le amuol dung juiya ingaichat thil/thu le la (information) geldohthei/nungkouthei napa hi memory (lungchin) tin akihei [1]. Lungchin (memory) hi thupi (subject) lentah ahin hijongle lut thuh louvin simlai chapang ho manchah thei kham bou sei ute. Ihet lou vang uva lekhasim hon isim jing lai uva khonung themvet (examination) teng geldoh bailam nading ijat ham khat jong inabol jiu ahitai. Lungchin (memory) chung changa jilthuhna neimi (academic/scholar) jong kahipoi. Civil Services Examination kakigot lai a chu Psychology hi ka subject (optional) khat anahi e. Hitia kana sim jing lai chun simmun ho chu hetna pha tampi chule eima mimal chung tah a manchah (apply) thei atam dan kana mudoh e. Eima le eima chungthu kikisim tobang jong ahe. Hiche ho lah a chun ‘Lungchin (Memory)’ le ‘Jilna/Hetna (Learning)’ thu umho chu sim thanop um kanasai. Sim’a hetna phachuom le thanop (interesting) kasah ho phabep ka tahlang (share) nome.

Elaborate Rehearsal/Processing :

Thil khat (na thilsim) chingsot inge hesot inge itile hiche information chu long term memory a hetlut angaije. Hiche long term memory a koilutna dinga chu athu (information) chu phatea gel masat ngai ahi. Athu chu igel phat le achung chang thudoh (question) bol angai in, akoudoh (meaning) ipi ham geltoh angai in chule amasa a nathil hetsa hotoh akimatna (relationship) jong vetkah angaije. Hiche hi ‘elaboration or deep processing’ tin jong akihei. Thuh tah a thilkhat melchih sotna dinga pan kila (process kibol) tina ahi. Hitia hi ibol teng, ithil sim (information) chu ana umsa hetna (knowledge) toh hung kigom tantin, khonung ingai chat phat le geldoh/nungkou bailam ding ahi. [2]

Careful Attention :

Ichin nom thil khat (information) chu limgeh cha (consciously) ivet loule long term memory a sol lut hah lheh ding ahi. Lekha sot tah tah sima asimsa ching thei lou hethei lou kiti hi athilsim chunga limgeh cha avetlou jeh (lack of conscious attention) himai thei ahi. Hijeh a hi lolhinna neihon ‘pung ijat lekha nasim chu athupi beh pon, apung sunga ijat nasim doh em tichu athupi joi’ tia aseilo jiu ahi. Hijeh a chu ilekhasim ihetsot nom le isim petna lunglut tah a vet (attention) peh angaije. Mihem lunglutna (attention) peh thei sung hi asot jou jipon amavang ikiham bol jepma attention pehna dinga pan ilah le khonunga tha le phat tampi hung ol (save) ding ahi. Eiho hetbai pen dinga chu lekha sim phat le ‘concentration’ nei apoimo lheh e tina ahi.

Minimize Interference :

Thil hai bailam napen chu ithilsim ho ahung kipel to sao sao khu ahi. Ipi dinga kipel to sao sao ham itile athu akibah thim jeh ahi nome. Subject/Topic akibang heo hou ihin simkhom phat le khat le khat kipel to (interfere) jia kichen tah a kigeldoh thei jilou ahitai. Chejeh a hi hetna neihon subject/topic kibang behseh hohi khatvei sima simkhom adeisah louvu ahi. Tekahna a, poetry/poem khat isim chai le khat kisim pai hen lang hiti chun poetry/poem 10 (som) tobang khatvei touvin kisim chaile ingah got lang le achang cheh a kicheh tah a geldoh hahsa maithei ahitai. Amavang ni ham thum ham hoita in kisim henlang chejou le Biology ham khat gah kisim leh ingah got lang le poetry/poem 2/3 chu kichen tah a kihe nalai ding ahi. Hijeh a chu ithilsim/lekhasim subject or topic jong suhtoh (arrange) jep ngai in akiseiye.

Distributed/Spaced Learning :

Exam kona simding atam jeh a khatvei sima abona sim chai ding tihi simlai tampin ahabol khat ahi. Ahivanga hitobanga lekhasim dan hi memory store bolna dinga vang hahsa tah khat ahikitne. Ajeh chu khat vei hutna hetding thil (information) khujat pi chu het lutding kigo nah nah ahi. Hitia lekha kisim hi lungchin (memory) dinga vang phalou tah ahi. Hiche sanga lekhasim hi akikah hal’a (several sessions) chomkhat jou le break (kichol phat) ilah ji ji le hi thilpha ahije. Hita chu lekha isimle ithil sim ho sot pi pi akiching den’e tin hetna neihon akhuol doh uve. Hichun akomu chu ahile lekha hi exam kon seh seh a kino tah a simlou ding tina ahi (no cramming of information). Seingai louva akomu be chu ahile simlai khatnin lekha hi nom tah a kino lou hel’a asimjing ding (consistency) tina ahi. Khutile phat jong neng jel’a aneiding asimho jong ahetsot ding ahijenge.

Visual Imagery and other Mnemonics :

“Lim khat hi thucheng sangkhat kisei toh akibange’ tin ana kiseiji e. Chedung jui chun ithil sim ho chu ilungmitna lim (images) toh ikaimat (associate) theile geldoh/nungkou abaijepme akitin ahi. Hetbai lama chu, ithil sim khat chu ilungmitna image khat toh visualize/picturize bol ding tina ahi. Vetsahnan, gam le go kiemdan (deforestation) thu isim phat le ilungmitna mol/lhang thing le go chai vevu toh gah kikai mat tale, akisim ho chu amelchih baijin ching jong akiching sotne, tia kisei ahi. Abanle, key-word method kiti khat jong aum kitnin.Tekahnan, Spanish paova Vatot khu ‘Pato’ akitin, English a akilopi pen chu ‘Pot’ ahi. ‘Pot’ chu keyword ahitan ‘Vatot/Duck’ toh ilungmitna imeh beh jing le, Spanish paova Vatot min chu iseinom phat le hahsalou hela ‘Pot’ chu vetbeh a ‘Pato’ tijeng thei ahi.[3] Simlai khatnin lekhasim phat le page ijat ham khat asim sunga chu ‘main points/key words’ amelchih le adang tampi jong chu nungkou/geldoh abai jepme tihi japin apomkhat chu ahi.

Retrieval Cues :

Test/Exam khat dinga lekha isim le isimlai/isimpet a tahsa dinmun (physical state) tobanga chu imanchah nom phat (exam/test hall) a jong physical state kibahsah angaije tin akiseiye. Hiche hi state-dependent memory tin akihei. Ilungel noplai tah a lekha kisim khu igeldoh/inungkou nom phat le ilungel jong chu ana nop le geldoh abailame akiti kitne. Hitobang thil umdan chu mood-dependent memory tin akihe kitne. Ingaito le ahah toh vanga khuti hah behseh jong ahidehpoi. Ilunggel dinmun chu kipana thei/lhasetna thei gela khelmo ahipoi tin hiche state-dependent memory le mood-dependent memory a tahsanna neihon asei uve. Chuteng jongle ilekhasim petna retrieval cues (vetbeh pi/mehbehpi khat) ipehle/ikisiemle, nungkou (retrieval) langa apanpi e tin akiseiye.[4]

Shorthand Codes :

Planet 9 ho melchihna dinga technique jat chuom chuom akimang ji e. Cheho lah a akiha man pen loi chu first-letter-technique ahi. Hiche techinique a hi thuguol (phrase/sentence) khat kisema thucheng (word) jouse a letter (alphabet) masa pen pen chu ithil chin ding ho koudoh a kipan sah ahi. Hitobanga chu, “Mary’s Violet Eyes Makes John Stay Up Nights Pondering” kiti hin planet melchih ding ho (Mercury, Venus, Earth, Mars, Jupiter, Saturn, Uranus, Neptune & Pluto) kitup tah a eisei lhah sah thei ahi. Thil items tamtah melchih ding mun ho a hiche technique hi manchah phatah ahi.

Become Interested In What You Are Learning :

Ithil sim khatna chu lunglutna (interest) inei le akiching sotne ti jong hi alhangpia kipom khat chu ahi. [5] Chuto lhona, hoi isah thil khat chu amin jong kihai beh beh ngailou ahi. Ilekhasim subject/topic a jong chu lunglutna inei le asim jong itha noma hejong kihe thei chin jong kiching sot ahi. Civil Services Exam a kiguong nom simlai ijat hamin eina ha doh pen khat chu ‘Optional a ipi hoipen ham/Hoi Optional khu scoring pen ham” tihi ahi. ‘Ahoichu ahoi jo a scoring jo umdeh hih inte. Na lunglut na pen pen natha nopna pen pen chu optional in kilah le chun phanan te’ tin kana donbut ji e. Ilunglutna khat chu akithemin akihe theiye tichu seilouva mijouse hetkhat ahi.
 
Achunga kipe hohi achamkim le alhingset ahipoi. Seilou le sutlou atamjo nalai ahi. Ipi hile, lungchin (memory) hoina dinga hi themkhat kiha boljep jong ngai ding dan ahi. ‘No Pain No Gain’ kiti chu lheh theilou pai thei lou thudih ahijing nalaiye.

References :
 
1. Psychology. July, 2002. [National Council of Educational Research and Training]
2. Psychology. Robert A. Baron. Fifth Edition (2008). Pearson-Prentice Hall.
3. Psychology. February 2006. [National Council of Educational Research and Training]
4. Introduction to Psychology. Ernest R Hilgard, Richard C Atkinson & Rita L Atkinson.
    Sixth Edition 1975. Oxford & IBH.
5. Psychology Today. ‘Happiness In This World’. Alex Lickerman. November 16,2009.

Sunday, October 27, 2013

SONGKO

Zougam saangthing maang la a
Phaimit pellou Songko phung
Na nel jem nei tam haime
Na din na mun jaang haime
Khal huilhi ahung nun teng
Lhang dung lamvai vei le in
Iti nahai tan temo?

Pon nem hilou na pheiphung
Selnge louvin maha dong
Hemhei lingna na vonchoi
Zainem tongdon na tongkoi
Na selung lai chaam ding chun
Na angkoi ding lhangai chun
Iti chol pong tin temo ?

Chung lengva ten nabome
Napah hoilai lhasuo mon
Zaila oiyin nakim vel
Phesun ling in tomnan jong
Laigil nun nem haideh lou
Somai lhaisel hih nante
Selung lai vang amuolpoi

Friday, October 11, 2013

PHUOLVA

Phuolva nangma galeng inlang
Ngainu somai lhainam gaven
Laitol noma lenga hinam
Golcheng toh kipah a nuinam
Noma hinkho aman le
Ngai samang jal khatvei hinven
Hin po maitan lungset somai

Ngainu melso namu teng
Nguijin jena aumle
Apang dalha lou jenin
Lungset somai ngui hio heo
Lonlhi lonsah lou jenin
Hin lhem lungmong kit inlang
Hin kipasah kit tei in

Phuolva nangman hinven lang
Ngainun guoldang asai tam
Laidang thimthu alel le
Phuolva hung kile mai tan
Guolkom nahung kit tengle
Ngainu samjang khat hinpon
Lungset mela mu dingin

Ngainun eina hetjingle
Lungset thimthu lel kit in
Ngainu bei in guol lungsung
Muong jou louvin akapme
Ngainun eina san kit le
Hinkho'n kipasah inge
Phuolva hinsei themin o

Saturday, May 11, 2013

GOMAL [RAINDROPS]

Nichang sat sot thoh gim petna
Vana kon gotui dap ahung lhah teng
Gam huilhi vot nemin ahin juiyin
Haai cheng lunglai olna apeji

                Gotui a mal malin achu e
                Chotna leiset hinna tha apei
                Gotui a mal mala alhah teng
                Vangbohna hunglha hilou ding ham ?

Tantih neilou chunga thonggo
Dalna kot kihong bang ajuh teng
Muphah muncheng tuivei in chupmin
Haai cheng kaa aw akijai

               Gotui mal khou tah tah in ajui
               Akang thei lou dontui nah bang
               Atuh ding khut umlou abah teng
               Lungsatna hunglha hikhan tem?

Nisat phad jong uminte
Gojut ni jong uminte
Gomal khou tah tah alhah hi
Setlei khohei hilou ding ham ?
Leiset Chung Mang khutsoh ahile
Chung Mang thilgon himai tante
 

RE-UNION IN DELHI


BRAHMAPUTRA

Na mange tui luong zalaiya
Agaal muphah haime! Atuol maiphah haime!
Limnga tincheng abuol nalima
Na pang lhunga najemhoi doncha eng jin jen
Na vuisa noilei hui le det tui
Nasuon chate lhasam talouve

Nahung kumlhai sanga kon
Tsangpo nahi Tibetna! Chin gam huitheng na donpai!
Phaigam muman Lohit natiuve
Tuiluong chengin nadip na lamlhung
Noi Bangla miten Padma tijong leo
Ngaicheng in vang Luit min ngei napeove

Nakuo bang cheng nalhupme
Nasou thamding koi haime! Nalhembi ding koi haime!
Jalna buhcheng nakim vel
Lholou phaimin naselmang
Ngaicheng ka aw athonge
Nungsun loujen na tuoi cheng

Namil hitam na lungsat
Naluong inei cham delin! Nahai tan nem nemheo chan!
Kikhaang dil del luong thing nachunga
Toni'n lhumlam sanga kon
Nguijin jena nasal teng
Sana tuidung na emsel